Envelhecer é começar a ter corpo
Antonio Lobo Antunes
1.- Non é cousa doada envellecer e menos doado aínda, se un chegou a esa idade, escribir sobre ese proceso no que algúns,(poucos) gaban a serenidade lúcida dese tempo, outros temen o deterioro físico, outros máis o da memoria, e todos,a morte. Malia eses medos abondan os escritores que teñen a enteireza de escribir sobre ela, ás veces cunha prosa xeada que non todos os que estean nunha idade semellante poden afrontar. De senectute, que Cicerón (106-43.a.C) escribe aos 63 anos, é o texto de máis sona entre os escritores que gaban a vellez,esa idade dicía Cicerón, á que todos queren chegar e cando chegan a ela todo son queixas… Escrito ao xeito dun diálogo platónico, Cicerón refuta as eivas que se lle apoñen á vellez. Pensa que a baixa da forza física non é relevante, que o deterioro da memoria atinxe só a aqueles que nona exercitan, que o estar preto da morte e algo natural do que a mocidade non está a salvo e a privación dos praceres (carnais) é un regalo pois eses praceres, o maior defecto da mocidade, son un mal que tiraniza ao home e hai outros moitos praceres que non se ven impedidos pola vellez como o estudo e as ceas e conversas cos amigos. Cicerón, de certo, non coñecía, pero estaría sen dúbida de acordo co antigo proverbio chinés que di que, non hai un home tan novo que non poda morrer mañá nin un tan vello que non poda vivir un ano máis pero para as demais refutacións,coido eu, que non tería moitos partidarios.
2.-Con menos optimismo ca Cicerón, Shakespeare, que morreu con 51 anos, foi un estoico melancólico que escribiu da vellez nalgúns dos seus sonetos líricos e tristeiros pero moi lonxe de dúas testemuñas da propia vellez de dous grandes escritores que lin nestes últimos tempos.
O relato máis duro é o que Paul Lèautaud(1872-1956) escribe nas páxinas finais do seu Diario aos 84 anos, pouco antes da morrer. Nas páxinas que anteceden, fala da súa soidade voluntaria de solteiro pobre sen fillos nin parentes achegados, das súas doenzas, do seu vivir cotián doméstico no que chama sen pudor, o meu “estercolero” rodeado por un moblaxe sen aquelar, unha cama que fai cada dous meses, vestido cun pantalón cheo de buratos unha chaqueta non menos lañada e sempre,na compaña de ducias de cans e gatos ao xeito de que hoxe chamamos impropiamente síndrome de Dióxenes. Lèautaud recoñece, e semella unha ser unha cifra moi esaxerada, ter soterrado 300 gatos no seu pequeno xardín e algúns dos 127 cans que recolleu da rúa. Malia os 19 tomos do seu Diario, das súas críticas teatrais que eran o terror dos dramaturgos, dos seus amigos ou coñecidos (Gallimard, Picasso, Gide, Valery, Matisse, Jünger, Sacha Guitry…), Léautaud, non se casa con ninguén nin se deixa levar polos patriotismos retrospectivos e vingativos que festexan a liberación de Francia polas tropas aliadas: Non son patriota…comprendo ben que se deserte… Si teño algunha patria, di, é a lingua francesa pero en espírito recoñece ser inglés, o único país onde subsiste a civilización. Abandonado pola súa nai actriz aos poucos días de nacer e tratado con indiferenza e abandono por un pai non menos indiferente, escribe unha nota espida e cruel con el mesmo e co mundo que é unha especie de resumo autobiográfico no que mostra o que os seres humanos significaron para el e o que significou el para o mundo :
Nunca tiven, nin cando neno, o menor amor ao próximo. Estou, mesmo pechado á amizade. Tiven dúas grades paixóns carnais. Ningún sentimento. Só pracer. A miña parella podía morrer no discorrer do exercicio; indiferenza completa…
Pode que fose de vellos como Lèautaud dos que dicía Ricardo Piglia,en Formas Breves, sen moita evidencia, creo: os vellos son perigosos; son completamente indiferentes ao futuro. Lèautaud semella que era indiferente ao pasado, o presente e o futuro.
3.- GeorgeSteiner (1926-) xudeu viaxado que fala como un nativo tres linguas, que puido fuxir a tempo do nazismo, non vive só, ten muller e fillos, mantén unha certa vida académica segue a escribir libros recoñecidos no mundo e non lle faltan os cartos pero o seu relato da vellez non é como o de Lèautaud un resumo autobiográfico senón un “acta notarial” non menos cruel do “aquí e agora” da súa vida actual:
Nas privilexiadas economías de Occidente a lonxevidade medra. As miserias da vellez agóchanse pero seguen a ser noxentas. A vista e o oído, debilítanse; aos ouriños, pingan; as extremidades vólvense ríxida e doen; as dentaduras arrandean en bocas que cheiran… e das que sae cuspe; mesmo coa seguridade dun caxato as escaleiras convértense en inimigos; as noites vólvense baleiras pola incontinencia… pero as debilidades do corpo non son nada comparadas coas da mente… non só baixo a paseniña degradación da demencia ou do Alzheimer tamén na normalidade a mente decae… o nome, a data precisa esvaecen na néboa… milleiros …de mulleres e homes aturan os seus últimos anos ollando para a nada en salas decoradas con mal gusto… pacificados por telenovelas e tranquilizantes…
Sen dúbida, lúcido e afouto si, pero optimista, non é o relato de Steiner.
4.- No seu último libro, A última pousada, o húngaro Imre Kertész, (1929-2016) Premio Nóbel de literatura no ano 2002, máis preto de Steiner que de Cicerón, escribe: “A vellez, nunca o pensara, comeza de socato. Dun día para outro…cambia a túa postura corporal e non es quen de evitalo…o golpe máis grande é a impotencia cando aínda non perdiches en absoluto o interese polas mulleres…”.
Josep Pla (1897-1981) que leu a Lèautaud e dende o final da guerra civil procurou abeiro na súa masía de LLofriu onde vivía só sen televisión nin radio, tiña da vellez unha idea achegada á de Kertész: A vellez é (se cadra) un proceso de arrefriado do corpo… que pode manifestarse en calquera momento.Tamén as semellanzas cos derradeiros anos de Léautaud, sen chegar ao noxo e abandono deste, son notables. Adi Enberg, a norueguesa coa que viviu varios anos e á que non cita nos milleiros de páxinas dos seus Diarios, queixábase nun libro autobiográfico onde relataba os seus anos con Pla, da súa brutalidade, do seu baleiro sentimental ou mesmo, do seu desleixo pola limpeza. Pla dicía dela: Quéreme a min máis que eu a ela. Non lle faltaban razóns pois Pla, recoñece non haber inspirado paixón ningunha nos homes e nas mulleres nin ter moitos amigos. Na vida, dicía, hai amigos, coñecidos e saudados e poucas veces cheguei a coñecido… formei parte dos saudados.
5.- Nin Pla nin Kertész o mencionan pero ese decatarse de súpeto da vellez propia da que os dous dan novas, moitas veces acontece un día calquera diante dun espello ou dunha fotografía e dende entón, espellos e fotografías vólvense algo do que hai que procurar fuxir. Borges, que pensaba que os espellos eran abominables e terribles porque duplicaban a realidade visual, por ser cego nunca tivo que se enfrontar coa imaxe que lle devolvía ese notario especular. Ironía e humor, de parentesco achegado, foron para Borges, modos de afrontar o esmorecer dun corpo que sentía aínda que non o vira. Shakespeare sabía desa abominación dos espellos e sabía tamén onde cumpría mirar para evitala:
Non verei a miña vellez no espello
Mentres en ti a xuventude perdure
Mais se vexo en ti os sucos dos anos
Saberei que pronto expirarei meus días
6.- Tiña que ser un brasileiro o que sen esquecer as eivase doenzas que a velhice trae con ela, teña máis ca outra cousa, saudades da mocidade amorosa lembradas cunha certa melancolía pero tamén con humor que é como un desabafo para quen veña de ler aos seus colegas. En Navegação de Cabotagem escribe Jorge Amado (1912-2001):
(Din) que a velhice é boa coisa, tem encantos, praceres, eu pregunto quais… a experiencia não serve a nada nen servirá a outrem, experiencia não se herda, não se doa en testamento… basta pensar no desencontro entre o desejo e a competencia nas comarcas do leito… (O meu amigo Mirabeau)… recorda-se, recorda-me- en que a gente era capaz de dar três e cuatro sem tirar o pau de dentro…
Unha frase case idéntica á que remata o texto de Jorge Amado, apónselle ao que foi amigo de Cunqueiro e cronista de Mondoñedo, Lence Santar, pero polo seu feitío menos metafórico ca do Amado, deixarémola “inpectore”.
7.- Ernst Jünger, que morreu con 103 anos, é un caso especial. Foi soldado na I Guerra Mundial e comandante na II que pasou en París onde estivo destinado moitos meses. Falaba francés e admiraba o país e a súa cultura que coñecía ben. Salvou os libros da catedral de Laon o que lle valeu o agradecemento dese concello despois da guerra. No París baixo a ocupación, xuntábase con Jean Cocteau, con Paulhan, con Picasso, con Paul Lêautaud a quen chama por teléfono para despedirse cando os alemán deixan París ante o avance americano. Malia as sospeitas de ter simpatías polo nazismo que lle apuxeron algúns críticos o carácter de Jünger non acaía coa ideoloxía nazi. Cocteau, Paulhan (que era da Resistencia cousa que Jünger ignoraba) e Léautaud, escríbenlle ao rematar a guerra a WIlfingen onde vivía retirado para invitalo a xuntarse de novo con eles os xoves como facían nos tempos da ocupación. Hannah Arendt no informe que escribe por encargo da Comisión Europea para a Reconstrución Cultural Xudía escribe:
Malia a innegable influencia que os primeiros traballos de Jünger exerceron sobre os membros da intelectualidade nazi foi dende o primeiro ata o último día do réxime un activo opositor ao nazismo mostrando que o concepto de honor, algo antigo pero espallado entón entre o corpo doa oficialidade prusiana, abondaba para motivar unha resistencia intelectual…
Jünger, non ten unha prosa íntima nin sentimental. Tampouco o humor agroma nos seus Diarios. Foi un home estoico e pudoroso modelado polo experiencia militar das dúas guerras nas que participou e na súa vellez non perdeu eses trazos de carácter. Non hai amantes nos seus libros de Memorias aínda que nos seus 100 anos de vida debeu ter as súas historias amorosas. Aos 100 anos cumpridos, dous antes da súa morte, escribe en Pasados os setenta V, que ata entón nunca estivera nun hospital (agás os de campaña). Agora, por vez primeira é ingresado cunha borreliosis, unha doenza transmitida por unha carracha, se cadra, collida no campo nunha das súas recolleitas de insectos de entomólogo afeccionado. Cumpriría revisar devagar os seus Diarios, cousa que levaría tempo pois son moitos para facelo pero coido, se a memoria non me engana, que en todos eles non hai nota ningunha sobre as súas doenzas físicas e moi poucas sobre algúns atrancos propios da vellez que de certo tivo que ter pero dos que hai que supoñer que cala. Da borreliosis escribe aos 100 anos como se fose unha catarreira:
Mostrei os síntomas clásicos, dende a parálise facial ata os infartos. Faltou moi pouco para o final…
8– Hai unha salientable e importante diferenza entre Imre Kertész e Jorge Amado no que atinxe ao esvaecer da posibilidade deses praceres que a Cicerón semella que non lle preocupaban moito. Kertész, cun estilo enxoito no que non hai nin gromo de humor escribe: Loita contra a senectude; o desexo está vivo; o corpo apagado… É unha vivencia que está moi lonxe da lembranza de Amado dos três ou cuatro sen tirar o pau como afastadas están as novelas e as “Memorias” de Amado, un bahiano quente e as de Kertész, un xudeu húngaro sobrevivinte de Auschwitz e Buchenwald que non se sentía húngaro nin comprendido polos seus compatriotas nin por moitos xudeus europeos. Non sei se é posible o humor cunha vida así. Coido que non é doado tampouco vivir unha vellez serena cun pasado semellante. Jorge Amado que foi Premio Stalin (despois de Kruschev, Premio Lenin) tivo tamén as súas cando se decatou da verdadeira faciana do comunismo e marchou pero nada comparable a Imre. Puido ademais vivir en Europa moitos anos, anos que Imre vía como roubados na Hungría que lle tocou vivir.
9.- Ninguén pode fuxir do paso dos anos nin da morte: Como o liñaxe das follas…. así o liñaxe dos homes, un agroma e outro esvaece (Ilíada. Libro VI) pero moi poucos teñen a afouteza de García Sabell (1908-2003) que en 1999, con 89 anos e catro antes da súa morte, publica un libro, “Paseata arredor da morte” onde estuda dende a antropoloxía do cadáver ata a eutanasia e a situación espiritual do ancián. Sabell, que gababa a vitalidade senil de Jünger a quen coñeceu e que foi quen de publicar A tesoira con máis de 90 anos, semella que tivo unha vitalidade senil non menos lúcida. Sabell, recoñece na nota previa do seu libro que foi escrito “hai anos” pero revisado devagar e con fondura co gallo de decidir publicalo. Como é costume nos seus libros as achegas existenciais conviven cunha bibliografía ampla e insólita no tempo da escrita. Xa analiza o que moitos anos despois sería de coñecemento popular, a síndrome de Dióxenes, e sinala o desaxeitado do seu nome pois o filósofo non foi un exemplo do que a síndrome pretende describir. Os seus comentos explican en parte a Lèautaud:
O mundo… para o vello (é)… unha realidade externa…que non interesa… e como non interesa non ten por quelle adicar atención ningunha ou o que é o mesmo: pode desprezala… o desprezo… ten varias facianas. As máis importantes son as que se refiren ao comportamento externo, á vestimenta, ás esixencias da hixiene… vellos que pobres ou non, visten descoidadamente, deixan medrar neles a suciedade, xantan sen horarios fixos e descoidan como a propósito, tódalas formas clásicas da educación e da cortesía… o ambiente que os circunda, cómpre dicir, o fogar, case que decote un único cuarto, é o mostrario máis abastado do abandono físico. Á neglixencia do individuo, súmase… a neglixencia da morada…
Sabell, non esquece a carón dos vellos “normáis” e dos atinxidos por demencias, os vellos ilustres que “acadan longos anos sen unha perturbación física e cun funcionamento espiritual normal”. Son, di, o resultado último dunha constante obra de artesanía no estilo de vida e poden, como Humboldt, Goethe ou Bernard Shaw (ou Borges e Jünger que non menciona ou Picasso que si menciona) ser creativos aínda que non sempre a súa creatividade sexa algo novo senón un remexer de xeitos novos os vellos aportes dunha vida pero debería dicir “algúns” ou “moitos” vellos pois non hai moito que inzaron polo mundo adiante as “Panteras Grises”, asociacións de vellos que a semellanza dos BlackPanters defendían os seus dereitos civís nun mundo que os marxinaba e tamén, defendíanse eles mesmos da delincuencia se vivían nun barrio no que iso era preciso. Hai na vellez varias posibilidades segundo como se chegue a ela en corpo e mente. As posibilidades lúcidas presupoñen unha mente conservada cun corpo sen eivas no mellor dos casos ou con elas nos máis desfavorables. Se a mente esvaece non hai lucidez posible nin escritura.
10.- Miguel Torga (1907-1995) que morreu aos 88 anos nunca deixou de escribir as fondas e fermosas páxinas do seu Diario até o fin. Quen escribiu en 1990 que “nesta altura da vida, o que é preciso é merecer os aplausos sem os receber”, pecha o Diario cun “Requiem por min” que vai precedido dunha última anotación:
Ninguém conhece o día de amanhã…fui un mátir dessa incerteza… de alguma coisa me hão-de valer as cicatrizes de defensor incansável do amor, da verdade e da liberdade, a tríade bendita que justifica a passagem de qualquer homen por este mundo…
A Andrés Trapiello, Torga parecíalle un escritor tristeiro e provinciano sempre teimando coa súa propia morte e falando do destinos dos húngaros ou dos rusos coa quimioterapia no brazo e salienta tamén a falta de humor e os seus continuos laios. É unha lectura, a de Trapiello, que ve laios onde outros, coma min, vemos valentía e afouteza. Un médico nunca é provinciano a non ser que se entenda ese adxectivo de xeito xeográfico e nin así. Non precisa viaxar nin vivir nunha gran capital aínda que Torga viaxou e moito. É o mundo o que ven á porta da consulta e non é un mundo moi alegre nin o é (ou foi) un país de fados como Portugal. Trapiello en Do Fuir, que escribe en 1995 con 42 anos, decátase da semellanza do diario de Torga co de Lèautaud que vai e ven por estas paxinas e gaba que un provinciano poda escribir unha obra tan extensa como a de Lèautaud sen ter que vivir en París e sen ter que aturar a sociedade literaria francesa. Recoñece iso si, que a diferenza dos de Torga, os diarios de Saramago “son un bodrio” pero non pode evitar criticar, como fai en El Fanalhialino escrito dous anos despois con 44 anos, que aos 70 anos, o ton tristeiro e truculento de Torga tiña que estar curado.Torga dicía que na velhice ou se chora sen motivo ou os olhos fican secos de lucidez pero malia o ton tristeiro, Torga non chorou. Sempre tivo os olhos secos e lúcidos como os tiña o seu pai que preto da morte dicíalle: o corpo fártase de tudo filho; até de viver. Pode que haxa que chegar a unha certa idade para entender o que un home novo como era Trapiello cando escribiu esas páxinas,non entendeu e pode que sexa preciso agardar uns anos e volver ler o que agora non gusta para entender o que non se entendeu con menos anos.
11.- Si se puidera escoller, que non é o caso, mellor o estoicismo sen doenzas de Jünger ou Sabell ou o humor melancólico de Amado pero sospeito que esa lotería ten poucos afortunados. É cousa obvia que non é o mesmo unha vellez tolleita con doenzas graves que sen elas. A serenidade de Cicerón, que morreu asasinado un ano despois de escribir De senectute, pode que non fose tal se escribira dez ou vinte anos máis tarde e doente. Para Jünger, a morte non era algo alleo. As trincheiras da I Guerra Mundial había máis mortos que vivos e o rapaz que escribe desa experiencia Tempestades de Aceiro tivo anos de convivencia achegada coa morte e cos mortos. Pode que esa prosa e ollada afastada e xeada de Jünger nacera nas trincheiras e quedou con el para sempre.
12.- Non é unha obra sobre as desfeitas da vellez, que tamén o é, pero O rei Lear de Shakespeare ten a virtude de ilustrar de xeito iluminador algunhas das facianas da vellez. O rei Lear, chegado á vellez, decide repartir o seu reino entre as fillas, Gonerila, Regania e Cordelia. Pídelle ás tres que declaren canto amor senten por el. Cordelia, perde a súa parte por non acceder a competir hipocritamente coas irmás por un afecto que sente de verdade. Lear, acorda que el e o seu séquito vivirán con Gonerila e Regania. As fillas, despois dun tempo, néganlle ao pai o acordado. Lear protesta e a réplica de Regania serviría aínda hoxe para describir o trato que onte como hoxe reciben moitos vellos e deixaremos en castelán a frase pois coido que aquí o tradutor, Astrana Marín, atopou as palabras axeitadas:
Os ruego padre mío, que puesto que sois débil lo parezcais…
13.- Non coñezo ou esquecín, terei que arranxar esta eiva, textos de mulleres que escriban da vellez deste xeito ou doutro calquera. Se cadra, pois viven 4-5 anos máis de media que os homes, levan eses derradeiros anos da vida con máis serenidade que os seus colegas homes. Haberá unha segunda parte cos seus escritos.