A razón non foi consciente pero de certo que a relectura da Ilíada, da Odisea, de Heródoto e Tucídides, de Esquilo, Sófocles i Eurípides que me ocupa estas semanas ten algo que ver cos sucesos políticos que acontecen no país. Nestas obras da Grecia clásica abondan e son loados a valentía e fazañas dos heroes, nobres ou cidadáns, que teñen o seu envés sen dúbida, pero hai nelas pouco espazo, se hai algún, para a covardía e adeshonra.
A honra, escribe NassinTaleb no seu derradeiro libro[1], implica que hai certos actos que non se cometerán xamais sexa cal sexa o beneficio material que se poida tirar deles e tamén, que hai certas cousas que se farán de maneira incondicional sexan cales sexan as consecuencias. Non é casual que Taleb lembre ás nais espartanas que despedían os seus fillos cando marchaban á guerra cunha frase ritual: volve co escudo (vivo), sobre o escudo (morto) pero non sen o escudo. Volver sen o escudo, que era grande e pesado, era sinal de que o que así se comportara abandonara o escudo para fuxir da batalla deixando un burato na formación pechada dos compañeiros hoplitas polo que podía entrar o inimigo. A covardía no combate era desde os tempos homéricos algo vergoñento merecente de pena de morte, de deshonra ou de exilio e covarde era tamén o uso de armas innobres como os arcos e as frechas que na Ilíada só aparecen en feitos de traizón como cando o troiano Pándaro fire cunha frecha a Menelao durante unha tregua. Un espartano prisioneiro dos atenienses no tempo da Guerra do Peloponeso, moitos anos despois dos heroes homéricos, dicía que as frechas non saben distinguir os covardes dos valentes[2]. Borges, bo lector de Homero que escribía contos de malevos e coitelos pensaba algo semellante:
La espada es el signo del coraje más que otras armas. Las armas de fuego no presuponen valentía sino puntería.
Malia as súas case 100 obras (consérvanse menos de dez), Esquilo quixo ser lembrado como un soldado en Maratón máis que como dramaturgo. A súa lápida funeraria dicía:
Aquí xace Esquilo, fillo de Uforión. Se foi valente dígao a sagrada chaira de Maratón e o persa de longos cabelos que o sabe.
Con Esquilo teño unha certa familiaridade dende os tempos da mocidade. No franquismo, en moitas cidades como en Pontevedra, celebrábanse polo verán o que daquela se chamaban Festivales de España nos que compañías subvencionadas de teatro, zarzuela ou ballet representaban o seu repertorio, moitas veces axudadas por extras da localidade. Eu, como outros alumnos do instituto, fixen de hoplita e de membro do coro na Orestiada a aínda podo lembrar os versos do comezo que recitábamos os do coro:
Este é o ano décimo desde que Agamenón coas súas naves…
As cousas mudaran xa antes do tempo de Esquilo. Calino de Éfeso e Tirteo de Esparta, (século VII a.C) escribiron poemas patrióticos nos que loaban o combate ou a morte defendendo a patria ou a cidade pero xa non cantaban aos heroes homéricos que loitaban solos pola súa gloria ou a súa honra senón aos cidadáns armados que defendían en común a súa cidade pero polos mesmos anos naceu a poesía lírica e eses novos poetas líricos afeitos a cantar a súa propia vida procuraban tamén gardala sen moita vergoña. Arquíloco de Paros, unha illa do Exeo, nacido no 650 a.C, soldado mercenario para quen a guerra era un oficio e non algo heroico, xa non se sentía avergoñado por facer o que os micénicos do tempo de Homero, as nais espartanas, Esquilo ou os Clino ou Tirteonon soportarían nos seus fillos nin en si mesmos:
Algún Saio, fachendea co meu escudo, arma sen chata
Que tras un mato abandonei ao meu pesar
Puxen a salvo a miña vida.. ¿Que me importa o tal escudo?…
Agora terei outro non peor[3]
Tampouco Alceo de Mitilene, (630- ?) un dos nove poetas líricos canónicos e probable amante de Safo, tivo moitos reparos en deixar o escudo e fuxir no batalla entre os atenienses e os de Mitilene:
Alceo está a salvo pero as súas armas, ofrenda a Ares, penduráronas os atenienses no templo da Glaucopis
MargariteYourcenar tiña razón cando escribiu que todas as guerras son un eco da de Troia pero pódese engadir, que toda política é un eco de Esparta e Atenas. Hoxe as batallas son case sempre (pero non sempre) políticas. Non esixen sangue nin mortos pero si (deberían) valentía e honra e non é precisa moita fondura analítica para facer comparanzas entre os cidadáns escritores ou políticos do tempo da Grecia clásica que valoraban máis o seu valor defendendo a súa cidade que a súa obra literaria e os que hoxe nos gobernan que sen obra de mérito réndense preventivamente cando teñen que enfrontar decisións comprometidas.
Hoxe hai poucos Esquilos e moitos Arquílocos, moitos “arcos e frechas”i escudos no chan e poucas “espadas”. Son os tempos…
[1]Taleb.N. Jouersapeau. Les BellesLettres. 2017. Versión francesa de The skin game.
[2]Vid, Murcia Ortuño.J; De banquetes e batallas. Alianza. 2014 ou a Ilíada, cantos VI e VII e Tucídides, La guerra del Peloponeso. Cátedra.
[3]Vid: Antología de la literatura griega.G.Gual; Gumán Guerra. Alianza. 2017.