Hai tres clases de seres vivos: plantas, animais (seres humanos incluídos) e libros, e dos tres, só os libros, (algúns) teñen a propiedade da inmortalidade ou polo menos a da longa vida e a da resurrección pois polos avatares do canon ás veces hibernan e cómpre que alguén os devolva ao mundo dos lectores despois de durmir séculos esquecidos nun recanto afastado dalgunha biblioteca ou mosteiro. Un deses “alguén” resucitador de libros, foi o florentino PoggioBracciolini, secretario papal no tempo dos tres Papas, que volveu á vida ao De Rerum Natura de Lucrecio cando o atopou en 1417 no mosteiro de Fulda. Pouco antes resucitara no mosteiro de San Gall as Institucións de Quintiliano a quen atopou, triste, de loito, como as persoas cando están condenadas a morte, coa barba lixosa e o cabelo cheo de lama… Poggio trataba e falaba dos libros como se fosen homes e empregaba as mesmas palabras para os dous[1].
Algúns destes seres vivos teñen un feitío especial e tamén, un certo perigo. Son considerados sagrados dende antigo aínda que Borges lembraba, que esa propiedade que se lle apón aos Vedas, a Biblia e o Corán entre outros, dalgún xeito posúena todos os libros cando son abertos e lidos e deixan así de ser un feixe de follas de papel.Algúns facedores destes seres vivos, como Conrad ou Pío Baroja[2], pensan que os grandes barcos de vela son tamén seres vivos con ideas propias que non se deixan gobernar por mans inexpertas e hai razóns de abondo dende antigo para acreditar no que din. No canto VIII da Odisea, Alcinoo rei dos feacios, navegantes sabidos e afoutos, dille ao naufrago Ulises acollido no seu reino:
Os feacios non teñen pilotos, nin temóns como adoitan usalos os outros navíos…as nosas naus teñen ciencia e sentido de homes e por eles coñecen cada cidade… lixeiras atravesan as simas do Ponto aínda envoltas en brétema…con elas non hai medo a morrer nun naufraxio nin sufrir dano ningún …
Os barcos de vela poden vivir máis que os homes pero son mortais por vellos ou naufraxios ou mesmo, como os humanos, por un malfado, coller o feitío dos fantasmas e navegar, como as naus feacias, por si mesmos envoltos sempre por unha brétema mesta e sen deixar ronsel pola popa como revelou Alberto Fortes nun dos seus libros. Hai sequoias e piñeiros que teñen unha idade semellante á Ilíada ou A Odisea,(2.800 anos) se cadra máis, pero teñen a inmortalidade menos garantida e un lume ou unha machada túzara pode acabar con eles calquera día. Tamén algúns libros, hoxe perdidos, que supoñemos inmortais tiveron ese meigallo do lume accidental ou sectario e foron mártires de ideoloxías, relixións ou perdas. Chegáronos poucas obras de cen máis ou menos, que escribiron Sófocles, Eurípides ou Esquilo e quen sabe os que se perderon no lume da biblioteca de Alexandría que agardan por un Poggio que os atope en algures. En canto aos homes o conto de Borges El Inmortal avisa dos riscos que esa improbable hipótese garda dentro de si sobre todo se esquecemos pedirlle á forza sobrenatural ou biolóxica que podería outorgar ese don, que conceda ao tempo o don da eterna mocidade pois chegar aos douscentos ou máis anos vivo cun corpo envellecido desa idade non parece moi atractivo e convén tamén pedir o don de poder morrer, se así o queremos, pois caer nun pozo afastado onde ninguén nos recatará en vinte anos padecendo fame e sede sen pouso, semella non ser un porvir moi gorentoso.
Ata os fornos nazis as queimas de libros e de herexes facíanse con madeira, refugallo doutros seres vivos e materia primixenia do seu ser. O forno industrial foi un paso máis alá e meteu o reino mineral no proceso. Non é casual que os que queimaban herexes queimaran tamén os seus libros, proba evidente de que recoñecían o parentesco vital que hai entre eles porque, nos libros, se lle facemos caso a Jonathan Swift, habitan os autores e loitan entre eles como en vida loitaron en espírito os que os escribiron. En 1704, publica Swift “A batalla dos libros” un relato do acontecido na biblioteca Saint James cando o desleixo dun bilbiotecario mesturou libros antigos (Aristóteles, Homero, Platón…) cos modernos (Milton, Tasso, Descartes…) que non deberían estar xuntos. Swift pensaba que nos libros está acollida a alma de cada “guerreiro” (autor). Cando este morre, a súa alma, por transmigración, pousa no libro e alí vive. As bibliotecas serían como cemiterios onde un espírito chamado brutus hominis paira sobre os libros ata que os “corpos” de papel apodrezan e se volvan unha poeira o que pode levar, se acontece, séculos. Velaí as razóns polas que os libros de controversia teñen que estar afastados uns dos outros, ou ás veces,mesmo prendidos con cadeas ata que ese espírito sen acougo que os habita, os abandone cando os libros como acontece cos corpos, se corrompan. Se no se fai así, pode haber batallas entre eles. Swift satirizaba a lea que no seu tempo (e aínda hoxe) había entre os antigos e os modernos, entre os que pensaban que o cumio da sabedoría estaba nos autores antigos e os que pensaban que era nos modernos onde residía.
Os libros, polo menos os grandes libros, teñen ás veces longas descendencias. Dende o século XV, coa imprenta, coñecen a clonación, exemplares idénticos a si mesmos repetidos por milleiros cousa que non acontecía cos manuscritos copiados nos mosteiros onde os erros e variantes de cada copista facía únicos, aínda que irmáns, cada exemplar. Dende esa mesma data os libros tiveron tamén outras descendencias. Hai ducias de fillos e netos, case todos bravos, do Robinsón Crusoe de Daniel Defoe, non poucos do don Xoán de Tirso de Molina, e incontables parentes do errante Ulises e cada un deles leva anacos da semente primixenia máis ou menos modificada cunhas cantas “mutacións” na súa cerna. Transplantados a outras linguas collen o feitío da nova lingua sen deixar de ser eles mesmos. Tamén os falsos fillos, os impostores e plaxiarios, teñen abeiro nesta xenealoxía como ben soubo Cervantes que na II parte do Quixote axusta contas co falsario Avellaneda que publicou unha II parte antes da súa.
Ás veces, os libros procrean entre eles sen que precisen mediacións. Miguel Veiga, un amigo de Antonio Lobo Antunes de quen este dicía que, era o homen máis libre que conheço sabía desta pertenza dos libros ao reino dos seres vivos. Co gallo dunha visita á súa casa, Antunes, pampo diante da manchea de libros que ateigaban a casa, díxolle ao seu amigo:
– Parece que tens cada vez mais livros… Miguel parou a olhá-los, numa expressão sinceramente surprendida e acabou por responder: Pois é, que esquisito, se calhar, estão a reproduzir-se entre eles.
Santiago Lamas
[1]Vid: El Giro. S. Greenblatt. Crítics.2012.
[2]“Antes el barco de vela era una creación divina, como una religión o un poema”. Las aventuras de ShantiAndía. Pío Baroja. Alianza.
“De todas las criaturas vivas de la tierra y el mar, son los barcos las únicas a las que no se puede engañar con pretensiones vanas, las únicas que no consentirán malas artes por parte de sus amos”. El espejo del mar. J.Conrad. Hierión