o cabo de ano de Xaime Quessada, pintor, escultor, escritor.
Hay anos, cando alguén chamaba por teléfono a casa de Xaime, en vez do acostumado diga, escoitábase a voz de Pavarotti no contestador achegándose ao do de peito final do Nessun Dorma do Turandot de Puccini. Poucos segundos despois, unha voz, coido que a de Acisclo Manzano, dicía: !Chama mais tarde que o Xaime está cantando e non se pode poñer!. Era o xenio e o inxenio de Xaime que se manifestaba ata nestas escenas cotiáns.
Poucas veces se fala da xenialidade, da inventiva lingüística de Xaime, dos seus achádegos verbais chegados de non se sabe que espazo inconsciente mais alá de calquera terra lingüística coñecida Se de inconsciente se trataba, era sen dúbida un inconsciente vertolán, espelido e xeneroso que a min sempre me pareceu un xemelgo do Guillerme Brown de Richmall Crompton, aínda que hoxe, case sempre cómpre explicar quen era este Guillermo que xeracións de lectores leron e imitaron na mocidade e non é por azar coido eu, que entre estes antigos lectores hoxe saudosos estean Méndez Ferrín ou Fernando Savater entre moitos outros.
Nada máis parecido á imaxinación de Xaime que as historias que Guillerme inventaba e escribía entre neboeiros de anomalías ortográficas, grolo e grolo de auga de regalíz e representaba cos seus amigos, os proscritos. Os seus contos e novelas , no son académicos. Son textos que teñen parentesco achegado coa libre fabulación, e con certos fenómenos da natureza como asolagamentos, enxurradas, erupcións volcánicas, aludes ou maremotos. Son difíciles, por non dicir, imposibles de ordenar en capítulos ou en secuencias narrativas tradicionais. Tampouco respetan, polo menos nos manuscritos, a sintaxis canónica, mesmo a normativa ortográfica.
A crítica tradicional, desconcertábanse diante destes OLNIs, (obxectos literarios non identificados) incapaz de procesar esas series de adxectivos rebuldeiros que seguían ás súas invencións nominais como se fosen pinceladas sobre teas e solo algúns críticos, expertos en perigosas navegacións literarias como Darío Villanueva, atrevéronse con estas tempestades narrativas. Hai tempo escribín, que Xaime pintaba o que sabía e escribía o que vía.
Era un intento de enxergar o aparente caos da súa obra literaria e artística. Desmesurado nos seus textos, ruidoso nas súas conversas, (aínda que “conversa” tratándose de Xaime sexa un termo desaxeitado), era contenido na súa pintura que medraba devagar, en silencio, de noite, sempre na compaña de música clásica. O Xaime pintor sempre foi nocturno e visitábano os mouchos que para el nunca foron agoiros de malas novas senón paxaros da sabedoría. Ninguén o chamaba antes das tres ou catro da tarde e foron míticos os seus longos e demorados “durmires” despois de noites de traballo a eito.
Alonso Montero lembraba non hai moito, a oralidade, a xenial oralidade de Xaime que era quen de metáforas insólitas, de adxectivos nunca antes soportados polas palabras ás que Xaime os unía . Era, non un monólogo interior, senón, un monólogo exterior….De cando en vez, se tiña o día para galanos, regalábame algunhas destas frases, destas metáforas que poderían ser de Wilde ou mellores que as de Wilde. Avisado, facíalle poñer as doazóns por escrito, pois ás veces, reclamábaas con interés, interesado ou con intereses, que son, se sabe, cousas moi diferentes.
Coa doazón escriturada, negábame ao xogo da súa devolución que ás veces esixía arrepentido da súa pasada xenerosidade. Unha frase de Xaime tiña case sempre a xenialidade dos seus cadros e non era cousa de renunciar a tales doazóns que ás veces eran títulos honoríficos. Un día xeneroso, como Académico da Lingua Oestrimnia, concedeume sen dúbida de modo inmerecido, a medalla do Gran Castrón de Estroncio e o seu premio consorte, A Gran Lamprea Bailarina de Cobalto e Mica.
Eran virtuais pero obrigan como as materiais. Na súa pintura, houbo críticos que gabaron a súa técnica pero que ás veces desbotaban o seu suposto picasismo ou a súa escasa orixinalidade, eles, capaces como calquera, de recoñecer , non un Picasso, senón un Quessada de maneira inmediata e irrefutable, entre centos de cadros. Como todo pintor, tivo as súas etapas, as súas influencias, as súas militancias, as súas exploracións. Vermer pintaba o silencio di Georges Steiner. Xaime pintaba en silencio, pero na súa pintura estaba o balbordo dun mundo que Vermer non chegou a coñecer.
Xaime pintouno todo: nenos, mulleres espidas ou vestidas, mouchos, minotauros, torturas, violacións, guerras, paces, holocaustos, xenocidios, interiores, paisaxes, mitoloxías, ideoloxías. Non foi alleo á abstracción, tampouco á escultura, os murais ou o gravado. Tivo épocas surrealistas, impresionistas, abstractas, cubistas; foi lírico, social, negro, bestial. Nun tempo de instalacións e de artistas sen oficio, Xaime exhibía o seu talento levantado sobre la mestría dun oficio difícil como poucos. A súa habelencia técnica espertaba as envexas non sempre caladas de algúns Salieris maledicentes; a súa oralidade inxeniosa as veces túzara máis case sempre verdadeira, o desgairo de algúns críticos asañados; o seu coraxe ético, culpas e malas conciencias rancorosas.
Non hai moito, un amigo común dos vellos tempos, lembraba que Xaime na noite do 23-F contestaralle a súa proposta de se marchar a Portugal: é o momento de quedarse non de irse. Moitos dos que ese día marcharon, criticaron en ocasións o aparente esquecemento da súa ideoloxía, a súa familiaridade con xentes ás que a nova Inquisición rexeitaba por “non ser” dos nosos. Xaime tiña as cousas claras: vendo as miñas obras non as miñas ideas.
Esaxeraba nas ventas: regalaba tanto como vendía e partidos e sindicatos, asociacións e solidariedades varias, coñecen de preto a súa xenerosidade aínda que algún crítico pouco informado e encirrador, apuxéralle unha estraña sumisión ao poder político e o mercado nos años 90 ou facer unha pintura agarimosa que agradaba ao público e que vendía. Curioso razoamento este do que se infire que aquilo que non gusta ao público, aquilo que non vende, convertese no criterio de calidade, solo recoñecible por un grupo escolleito de persoas vedoiras, é dicir, certos críticos, xeralmente convertidos en axentes de publicidade dunha, dúas, ou tres galerías e botafumeiros de instalacións varias que é o seu verdadeiro oficio.
Pessoa escribía en Os fins da Arte: O fim da arte inferior é agradar, o fim da arte media é elevar, o fim da arte superior é libertar…é a arte superior se tem por fim libertar, tem também que agradar e que elevar, tanto quanto possa ser… No mesmo rego, hai xa moitos anos, un desalentado Octavio Paz escribía: los escritores han abandonado el oficio de la crítica que ha caído en manos de periodistas, cronistas de radio y televisión, agentes de la publicidad y censores morales y religiosos…son el comercio y la política…los que sirven para juzgar el arte de hoy…
Borges anos antes, falaba da tradición pandillera da cultura parisina, cos seus dous dialectos, un militar que fala de vangardas y retagardas e outro político que fala de esquerdas e dereitas. Xaime, alleo a estas polémicas bizantinas, el mesmo un excelente crítico dende o coñecemento íntimo da pintura, sufriu nalgunhas ocasións os desgairos ou o silencio destes pandilleros aos que a súa literatura respondeu envolvéndoos en aventuras surreais e castigos nalgún imaxinario círculo infernal que no desbotaría o Dante. Xaime a veces dicía que era como a aguia que voa sola. Non sei se coñecía as cinco condiciones que san Juan de la Cruz recoñecía no paxaro solitario, condición que Valente pensaba que tiñan que ser ensinadas nas escolas: La primera, que se va a lo más alto; la segunda, que no sufre compañía, aunque sea de su naturaleza; la tercera, que pone el pico al aire; la cuarta, que no tiene determinado color; la quinta, que canta suavemente.
Non sei se a quinta, o cantar suave, é axeitada para Xaime, pero as demais, son súas. Xaime foi un don que recibiu Ourense. Dicía Paul Valery, que hai homes de mundo e homes de universo. Si se trata de arte, pode que o “mundo” estea en Madrid ou en Nova Iorke, pero o universo, un universo, estaba neste estudio ourensán de Lucenza, nas terras de Paradela. Dende Lucenza, e algo de agoiro hai nese nome, Madrid víase moi pequeno e moi alleo e Nova Iorque, se sabe, é un pobo que está fronte a Muros mar por medio. No hai tanto tempo que nesta cidade calquera podía sentarse no Café Miño e poñerse de parola con Otero Pedrayo falando de Chateaubriand ou de Xelmírez, preguntarlle a Cuevillas polo castro da súa parroquia ou beber uns grolos de viño con Risco mentres pasaba un porco de pe…
Enorme privilexio o desta vida cotiá onde as súas xentes de cultura estaban tan próximas aínda que ás veces, tan ignoradas. Cunqueiro dicía de Otero Pedrayo, que tiña unha presencia catedralicia. É certo. As cidades non son solo casas, prazas, cafés, igrexas ou ríos. Hai monumentos que non son materiais, que percorren as súas rúas a pe e conviven cos seus veciños. Xaime coma Otero, como Blanco Amor, coma Risco, era uno deses monumentos humanos, andantes e achegados que posúen algunhas cidades afortunadas aínda que a rutina e proximidade os fagan pouco visibles e un os añore cando se van.
E Xaime sabía que se marchaba e sabía que o sabíamos. Non era necesario dicir nada, solo estar aí e cómplices todos, facer como que non pasaba nada ou case nada. El calou os seus malestares, as súas angustias, agachou os seus síntomas, a súa dor. Nosoutros falábamos do de sempre, de arte, de Galicia, desa periferia chamada Madrid, de literatura, de política. Sempre foi valente, a veces demasiado, pero a súa serenidade ante o fin, sorprendeunos. Poucos pacientes tan pacientes, como este axitador de boas e malas conciencias. Dende a morte de Xaimiño, non era o mesmo. Parecía inmune á melancolía pero non enganaba aos que coñecíamos as súas dotes de actor, aínda que en “Compostela”, aquel lonxano e perdido culebrón no que interpretou para a TVG a un Bradomín indiano retornado, morría romántica e equivocadamente cun infarto de dereitas.
Os datos científicos son aínda imprecisos pero se sabe que a perda dun ser querido e nada máis querido que un fillo, desarma a alma, mesmo a dos inmortais, e deixa vulnerable o sistema defensivo do corpo ante calquera avatar. Dende facía mais dun ano, a vida de Xaime Quessada solo tiña unha razón: a memoria do fillo perdido. Xaime non tivo tempo de coñecer a seu pai. Tampouco o tivo para ver a madurez artística do seu fillo e non foi consolo nin legado suficiente a permanencia das súas obras, ese don que posúen os artistas de sobrevivir cos seus traballos ás xenealoxías truncadas prematuramente. De tudo o que fomos restan apenas dúas coisas, a paisagem e a lingua, o châo e o verbo escribiu Miguel Torga no seu inmenso Diario.
Tiña razón pero o chaô e o verbo de Ourense sinto dicilo, xa no serán os mesmos. Descansen en paz estes dous Xaimes, amigos queridos e verdadeiros.