Calquera tempo é bo para ler a Cunqueiro mais o outono é o seu tempo propio xa que foi don Álvaro quen afirmou que un dos fins de toda cultura é o descubrimento do outono. As dúas últimas entregas dos artigos de Cunqueiro que ven de publicar a editora Follas Novas son unha escolma abraiante de erudición, fantasía, humor, vida e ben escribir que poucos, moi poucos autores acadan.
En Cunqueiro hai realidade, imaxinación e fantasía tal como entende estas dúas últimas posibilidades Castilla del Pino. Na imaxinación respéctanse, digamos, as leis da natureza; na fantasía desbótanse. Imaxinar que un cabalo provenzal nado na corte dun bispo que queimaba cátaros fecundou a una egua galega doutro bispo que ía a Roma é, ou pode ser, imaxinación. O discurso do cabalo Lionfante perante a corte veneciana defendendo ao seu dono Fanto Fantini, é fantasía. Case sempre van unha a carón das outras.
Cunqueiro escribe que, os máis fermosos días de outono son os que hoxe comezan, os que van da vendima á castañeira, dende a colleita dos acios ao vareo dos castiñeiros. Cada ano di Cunqueiro, o vareo dos castiñeiros produce en Galicia, polos menos un chosco xa que cando o que varea mira para as polas do castiñeiro para precisar o golpe que dará cos ourizos no chan, acontece de cando en vez, que un ourizo imprevisto crava as súas agullas no ollo do vareador. Cunqueiro recomenda que do mesmo xeito que as autoridades obrigan ao uso do cinto de seguridade nas estradas, deberían tamén obrigar ao uso de lentes que garden os ollos destes ourizos imprevistos. Ata aquí a realidade e o sentido común de Cunqueiro que agora, da un paso máis, e advirte que, esas medidas de protección son inútiles cando o ourizo que fire o ollo está habitado polo trasgo que chaman Chinchaollo que se mete alí en agosto e alí queda ata que chega a hora de varear. Entón, o Chinchaollo, alporizado porque o espertan cos golpes, vaise contra o ollo de quen así o esperta e deixa nel a súa habitación. Cunqueiro engade con saber preciso: din que hai un Chinchaollo por cada 7.777 castiñeiros.
Este xeito de contar repítese unha e outra vez nos contos, novelas ou artigos xornalísticos. Durante anos, Cunqueiro tivo sona de seren un escritor fuxidío, non comprometido cos “grandes” temas sociais, que contaba historias imaxinativas que ían contra o realismo que sobranceaba na narrativa do tempo. Coido que non era así aínda que fose así. Cunqueiro tiña o seu xeito de abordar eses temas e facíao non recorrendo ao “entusiasmo”, como tantos intelectuais, senón á ironía e ao humor pero con resultados case sempre máis proveitosos que levaban ao ridículo aos atinxidos. Algúns exemplos:
Hai moitas maneiras de explicar o que é unha policía política nunha ditadura e a violación da intimidade persoal ou doméstica que leva no seu cerne. A maneira de Cunqueiro ten o seu aquel. Falando da herba de namorar do santo Andrés de Teixido que, segundo Cunqueiro, Oberon, a raíña das fadas de O Soño dunha noite de verán de Shakespeare, facía que a trouxera Puck da nosa Fisterra, Cunqueiro inventa outra herba, a “herba da entrevista”, moi usada di, en Portugal, que se planta nunha fendedura entre dúas pedras dunha casa e cando florece permite ver e escoitar todo o que acontece na casa. Era sabido, di Cunqueiro, que a empregaba a PIDE, a policía política salazarista. Non sei xeito mellor de describir a invasión, mesmo da intimidade doméstica, que está no cerne de todas as ditaduras totalitarias de onte e de hoxe.
Nos tempos nos que Irlanda do Norte vivía o máis duro da guerra civil e o reverendo Ian Paisley esbardallaba encirrando os protestantes contra os católicos no nome de Deus, Cunqueiro non dubida en falar del como dun violento atolado coa boca sempre chea de salmos, insensible diante dos mortos se non eran dos seus. Cando outro pastor protestante escocés berraba alporizado contra o espido feminino, fonte demoníaca de perversión, Cunqueiro nunha das súas, corrixe a carraxe do pastor para lle explicar que, do que gorenta realmente o demo para se disfrazar e seducir, non é das mulleres espidas senón dos travestidos polo que pode vir unha señora nos cuarenta, moi adobiada, cun arrecendo perturbador e resultar non ser unha señora senón o diaño Belial o outro dos seus acólitos polo que, do que hai ter medo, e das mulleres “vestidas”
Cunqueiro categoriza os seus personaxes lonxe dos niveles básicos. Por exemplo. Pódese definir un lobo dunha maneira zoolóxica ou ecolóxica enumerando a súa morfoloxía, fisioloxía, hábitos de caza, de crianza etc. Cunqueiro non desbota eses datos pero sempre engade outros máis. Despois de faceren un comento sobre as novas dos lobos en Galicia, anos 70) que seica medraron moito e teñen agora certo perigo para a xente e o gando, define o lobo como segue: Os lobos son animais sen memoria que moitas veces se perden e equivocan o camiño; o lobo, palabra que aprende a esquece ao cabo de media hora; nunca aprendeu galego polo que se pode falar del pois aínda que estea preto non se enteira; ao lobo ponlle medo morrer aforcado; se un lobo ataca a un home e o home é un esmoleiro que leva no zurrón pan e carne recibida de esmola, comerá do home pero non toca o pan nin a carne: está probado; tampouco ataca a cregos que de noite leven os sacramentos a un moribundo nin ás mulleres preñadas; o lobo ben mantido gusta moita da conversa dos homes, máis só cando trata de cousas de comer ou de viaxes ás Américas pero se falan de preitos, o lobo aborrécese e vaise; tamén lle gusta moito ouvir ler o xornal polo que como os labregos falan en galego e o xornal está en castelán, hai que supoñer no lobo, di Cunqueiro esquecendo a súa nota anterior na que afirma que o lobo non entende o galego, un bilingüismo natural; o lobo galego non anda en manada, é ´individualista e anda só polo territorio de seu. Son minifundistas galegos e con sentido de propiedade do campo venatorio e pode que non se entendan os dunha parroquia cos das outras e teñen preitos por dereitos de paso como entre os paisanos…. . Este é o lobo galego de Cunqueiro
Un amigo da nenez cóntalle que desapareceu a derradeira lareira da súa aldea e tamén o forno no que se cocía o pan e con el, a artesa na que se gardaba. E dicir, tres cousas que formaban parte da vida cotiá de Galicia durante séculos morren e levan con elas outros trebellos como a gramalleira da que penduraba o pote na lareira e as trébedes, eses tres pés de ferro sobre os que se puñan a ferver as olas no lume. Cunqueiro sabe que foi a entrada do butano o que provocou a desaparición deses trebellos e ao tempo dun certo xeito de vivir e da conta do acontecido pero unha vez feito o relato que chamaremos sociolóxico, Cunqueiro engade algo máis: coas trébedes, di, desaparecen tamén as benditas ánimas do Purgatorio que só se poden sentar en asentos de tres pés para achegarse o lume e se quentar. Ademais, o butano ten moi amolado ao Murigante que en un animal como os morcegos pero que emprega as ás, non para voar, senón para avivecer o lume da lareira pois sempre ten frío. O murigante gorenta das historias das lareiras, sobre todo as historias dos que marcharon ás Américas ou Suíza que escoita agachado nun recuncho da cociña.
É dicir: primeiro van os datos certos e sabidos, os que todos coñecen.Despois ven Cunqueiro. Cunqueiro levanta acta notarial do fin dun mundo ao través de datos certos e de datos imaxinados ou das crenzas populares. O resultado é, senón mellor, do mesmo valor, (eu creo que de máis valor) do que podía tirar unha enquisa sociolóxica feita cos métodos estatísticos máis requintados. É ademais, unha acta notarial redactada con humor, erudición e ironía.
Cunqueiro nun dos seus artigos queixábase das novelas tristeiras que era a moda daquela, (anos 60 e 70) e tamén de hoxe, cheas de homes e mulleres sen acougo envoltos por un mundo agrisallado e abafante no que a vida non tiña aconchego. Ao cabo, remataba o artigo agardando o día no que as novelas propuxeran a ledicia de vivir. Nese rego ten sona merecida a súa interpretación do mito de Sísifo:
Supongamos que Sísifo llega a lo alto con su piedra; la piedra vuelve a rodar, y Sísifo ha de descender. Pero no se ha dicho que lo haga apresuradamente, no lo dice el griego, ni el Dante. Sísifo baja y puede contemplar mientras desciende, el país y las gentes, cambiar unas palabras con otros que pasan, oír una fuente o un pájaro, evitar el pisar una margarita, o un sapo, reconocer una sombra y que hoy es invierno y mañana abril, y sobre todo tener memoria de lo visto: de una sonrisa, de una flor, de un moribundo de un can que ladra.
Entramos na vendima. É o tempo de Cunqueiro.
Cunqueiro.A. Los días en La Noche. 1959-1962. Editorial Follas Novas.2012. Cunqueiro.A. Los otros rostros. (1975-1981). En Sábado Grafico (1956-1983).Editorial Follas Novas.2013.