Ademais das típicas e tópicas predicións de futuro ás que son adictos algúns economistas, sociólogos, politólogos, filósofos e científicos, semella que a pandemia tamén está producindo un regueiro de diarios, artigos e artefactos literarios e artísticos que ameazan con converter o panorama cultural nun enorme confesionario de experiencias vitais do confinamento, como se non abondase xa coa desmesura expresiva que mostramos nas redes sociais, onde cada vez máis persoas, en maior ou menor medida, expoñemos as nosas vidas para que sexan referendadas por amigos e seguidores cun comentario ou uns simples «me gusta» ou «non me gusta», sen ter en conta que case todas as vidas se asemellan e son moi pouco interesantes. Para máis, cando contamos as nosas vidas acostumamos a mentirlles aos que nos len ou escoitan e mesmo a mentirnos a nós mesmos, como ben confesou a escritora portuguesa Agustina Bessa-Luís (“Un cisma del corazón. Conferencia de Granada”, en Contemplación cariñosa de la angustia. Valladolid: Cuatro ediciones, 2004): «Nunca es oportuno hablar de nosotros mismos. Muchas veces pienso que retrasamos continuamente nuestras cuentas con la propia vida; retrasamos nuestro retrato y sólo raramente damos una pincelada más, en general, para engatusarnos y mentirnos a nosotros mismos un poco más […] Pienso que recordar es mentir con sentimiento. Excepto actuar, todo es mentir, más o menos ciegamente. Lo que hacemos es construir un claustro en torno a ese jardín abandonado que es la infancia de cada uno. Un claustro por el que andamos cautelosamente y sin bulla, dando una buena impresión de nosotros mismos y de nuestras intenciones».
Non discuto a necesidade que temos os humanos de expresarnos e compartir as nosas angustias, alegrías e tristezas cos nosos semellantes, xa sexan amigos, familiares, coñecidos, curas ou psicanalistas, pero o que antes era un exercicio máis ou menos contido de oralidade ou de escrita postal, converteuse, grazas á tecnoloxía, na inmensa e incontinente verborrea de textos e imaxes coa que inundamos redes sociais, blogues e páxinas web. Esta desmesurada expresividade non é cousa nova, pois fai anos que chegou á industria editorial, cun aumento espectacular dos títulos publicados anualmente e que o escritor mexicano Gabriel Zaid, no seu ensaio Los demasiados libros (Barcelona: Anagrama, 1996), relaciona co crecemento de titulados universitarios aos que non lles interesa tanto ler como escribir. Persoas nas que impera unha vaidade hipertrofiada e incontrolada que quere a toda costa autoexpresarse, un narcisismo dexenerado que lle berra constantemente ao outro: «no me pidas atención, dámela. No me aburras con tus cosas, dedícate a las mías».
Nun escrito titulado “Las cajas vacías”, que incluíu no seu libro El alma y la vergüenza (Barcelona: Destino, 2000), apuntaba Ferlosio: «… parece que vivimos en un mundo en que no son las cosas las que necesitan cajas, sino las cajas las que se anticipan a urgir la producción de cosas que las llenen». E poñía, entre outros exemplos, o dos xornais, que enchen case todos os días o mesmo número de páxinas, mentres que se atendesen ás noticias, que en teoría son as cousas das que pretenden ser función, terían que variar o número de páxinas diarias segundo houbese máis ou menos, e se así fora, especulaba Ferlosio, mesmo podería suceder que un día aparecese o xornal á venda co mesmo prezo, con todas as súas páxinas en branco e unha soa mensaxe na portada: «¡PAS DE NOUVELLES, BONNES NOUVELLES!». Que se saiba, nunca sucedeu tal cousa, aínda que unha idea semellante formalmente á especulada por Ferlosio foi unha das máis famosas lendas urbanas que se inventou ao redor da revista satírica La Codorniz, a coñecida como «o túnel»: o boca a boca fixo circular a nova de que a revista, farta das censuras, multas e suspensións das que era obxecto por parte do réxime franquista, editara un número no que se vía, na portada e na contraportada, un tren entrando e saíndo, respectivamente, do túnel do Guadarrama, quedando todas as páxinas interiores da revista en negro.
Outro dos exemplos que citaba Ferlosio eran os cincuenta mil actos culturais que os organizadores da Exposición Universal de Sevilla prefiguraron e inventaron a medida das xigantescas proporcións espazo-temporais da caixa baleira que era preciso encher. Estas cousas continúan sucedendo e sobran os exemplos, tamén en Galicia, como son os casos da Cidade da Cultura de Santiago, o Xacobeo e outros de menor calado. Pero quizais a caixa baleira máis grande, a Caixa das caixas, de proporcións infinitas, que se teña creado sexa a rede de redes, aberta día e noite para os miles de millóns de persoas que podemos acceder a ela por medios tan cómodos e tan a man coma os chamados móbiles intelixentes. Esta Caixa, que xa é o noso principal medio de información e entretemento, ímola enchendo a un ritmo de progresión xeométrica con todo tipo de contidos, desde os máis parvos e infames aos máis nobres e interesantes, aínda que sen información e preparación adecuadas e dado como funcionan os buscadores, sexa máis doado atopar os primeiros tipos de contidos, moito máis numerosos, cos segundos. E penso que a seguiremos enchendo sen fin e ata pode que rematemos afogados pola información e mesmo fundidos nas pantallas, logo de replicar na Caixa as nosas vidas e o noso mundo, dando forma a unha nova e estraña realidade virtual. As distopías xa están a orde do día na ficción. Eu, por se acaso, acabo de recetarme unha dieta analóxica: frecuentar menos as pantallas, escoitar música, practicar a caligrafía, pasear amodo, visitar os museos e, cando nos deixen, ir ao teatro e tomar os viños cos amigos. Ben sei que desconectarse da caixa é case imposible e nin tan sequera recomendable, pero tampouco é malo, coma en tantos outros ordes da vida, apostar pola mesura que xa recomendaban os clásicos grecolatinos.
Alfonso Mato