Dous temas que desafían a nosa capacidade de comprensión
Os títulos dos libros de Santiago Lamas son case sempre un tanto enganosos respecto ao seu contido ―xa dixen noutra ocasión que os seus escritos non son fáciles de titular. Ocorre tamén en Lisboa e o mal (Ourense: El Cercano, 2017), o seu último libro, no que Lamas ofrece baixo un mesmo título dous ensaios distintos: o primeiro, dedicado ao mal, e o segundo, ao Islam e aos terroristas suicidas, aínda que tamén é certo que o segundo dos ensaios non deixa de estar relacionado co primeiro en canto poucos deben ser os que dubidan do carácter malvado dos atentados e matanzas que cometen os xihadistas islámicos desde a década dos oitenta do pasado século. Os dous son temas de actualidade e de moito interese porque a súa complexidade desafía a nosa capacidade de comprensión e, como di moi ben o autor, sen entender, as cousas non van polo rego. De feito, se lemos, se conversamos con vivos e mortos, é para tratar de entender o que nos pasa e o que pasa no mundo, pois a nosa experiencia e a nosa vida son demasiado curtas para que poidamos facelo só por nós mesmos. A curiosidade intelectual do Lamas, que é grande, levouno nesta ocasión a mergullarse en numerosos e diversos autores e textos ⸻impresiona a bibliografía empregada⸻, nun intento por chegar a comprender os dous asuntos que chamaron a súa atención para, logo, ofrecerlle aos lectores interesados os resultados da súa busca de coñecementos e explicacións en forma de notas ou apuntes que non pretenden esgotar dous temas dos que se leva escrito moito e sen resultados concluíntes. Talvez sexa Lisboa e o mal o libro no que se ve máis claro que, para Lamas, a posibilidade de escribir un ensaio é indisociable da querenza pola lectura.
As notas que encabezan o primeiro dos ensaios xa suxiren que polo de agora os humanos, como di Zygmunt Bauman, non fomos quen de entender nin de explicar con claridade que é o mal, un tema que ocupa e preocupa a psicólogos sociais, sociólogos, psiquiatras, neurólogos, filósofos, teólogos e escritores en xeral, tal e como se pode comprobar na longa lista de referencias bibliográficas que recolle e trata Lamas no seu ensaio. O que case ninguén dubida e da existencia do mal ou dos actos malvados, como se encarga de lembrarnos o autor xa no comezo do seu ensaio, dando conta dalgúns exemplos dos abondosos feitos malvados que tiveron lugar nos dous últimos séculos e que van desde as grandes matanzas colectivas por motivacións étnicas, ideolóxicas, relixiosas ou económicas, ata os crimes perversos cometidos por individuos posuídos por pulos emocionais inimaxinables, como os asasinos seriais, minoritarios na realidade pero cunha importante presencia desde fai décadas na ficción cinematográfica, televisiva e literaria.
Se no século XVIII, despois do terremoto de Lisboa do día de Todos os Santos de 1755, os males naturais comezaron a desligarse de Deus, a deixar de ser teolóxicos, e pasaron a ser considerados como arroutadas azarosas da natureza, continxentes e imprevisibles, non pasou o mesmo cos males morais, para os que non se deu atopado explicación e que desde o século XX escenificáronse baixo a palabra Auschwitz, «un mal moral absoluto que non deixa marxe para a xustificación ou a expiación», e que levou a Claude Lanzman, o autor de Shoa, o imprescindible documental sobre o exterminio dos xudeus durante a Segunda Guerra Mundial, a afirmar «que existía unha obscenidade absoluta mesmo no proxecto de intentar comprender. Facer unha narrativa, unha historia comprensible de atrocidades incomprensibles sería na súa idea, non só facer indecentemente racional o que é obscenamente irracional, senón transformar en arquivo un xenocidio» (as citas son de Lamas). Xa en 1936, antes do apoxeo dos campos de exterminio nazis, Carl Gustav Jung, falando do nacionalsocialismo, dixo que era un fenómeno difícil de explicar por causas humanas e racionais, económicas, políticas ou psicolóxicas, e que, aínda sendo herético, non sería inadecuado atribuírlle a responsabilidade ao vello deus xermano Wotan, de carácter abismal e xamais exhausto. E de certo que non resulta fácil atoparlle explicación á mistura de civilización e barbarie que foron esas fábricas da morte, como tampouco a todas as outras matanzas que inzaron nos séculos pasados e seguen estando presentes no mundo, e das que fala Lamas no seu ensaio. E podo asegurar que, aínda a unha persoa acostumado ao trato como lector coa investigación histórica, non deixarán de impresionarlle.
Creo que, como apunta Lamas falando de Freud (O malestar da cultura), o escritor vienés estaba no certo cando afirmaba que as tendencias agresivas, destrutivas e crueis, o que coñecemos como mal, son algo que todos levamos dentro, mal que lles pese aos que gustan dos contos de fadas, o que non quere dicir que todos desenvolvamos esas tendencias e que non existan outras opostas e tamén innatas, como o altruísmo. Desde logo que os mitos da «tabula rasa» e o bo salvaxe, que estiveron na base de proxectos políticos de enxeñería social responsables dalgunhas das maiores catástrofes e atrocidades da historia do século pasado, non se sosteñen. Ao final cústanos asimilar que calquera de nós tanto pode converterse nun xenocida ou nun asasino de masas como resistirse a esas maldades, aínda que non saibamos cales son os factores que inflúen nesa posible transformación ou resistencia. Do que levan investigado sobre este asunto algúns psicólogos sociais e neurobiólogos tamén fala Lamas no ensaio. O que si semella claro é que a coraxe moral, a nivel individual, e o Estado democrático de Dereito, a nivel social e político, axudan a resistir fronte ao mal. Non está de máis lembrar aquilo que dixo Burke e cita Lamas: «O único que cómpre para que o mal triunfe é que os bos non fagan nada».
O segundo dos ensaios de Lisboa e o mal, o que Lamas dedica ao Islam e aos terroristas suicidas, son un conxunto de notas baseadas en parte da inmensa bibliografía que hai sobre o islamismo e que, como no caso do mal, é imposible de abranguer na súa totalidade. Estas notas, escritas fai catro anos, como nos conta o autor, teño para min que só son unha parte das moitas que ten escritas Lamas sobre o tema e que seguramente lle darían para unha monografía. En calquera caso, o que nos conta o autor neste segundo ensaio do seu libro é unha información moi interesante para que os lectores non especializados nestes asuntos poidan facerse unha idea sobre o Islam e os terroristas suicidas. Son moitos e variados os temas que Lamas trata no seu ensaio: as tres relixións do Libro, os textos que conforman o Corán, as diversas doutrinas islámicas, o fracaso da descolonización e da modernización, a influencia que ten a demografía nos países islámicos, a presencia crecente do Islam en Europa e o fracaso das políticas de inmersión, o fenómeno dos terroristas suicidas ou a posibilidade, que hoxe semella remota, de que o laicismo ou a secularización prendan nas sociedades islámicas e mesmo entre a maioría dos musulmáns que viven en Europa. O ensaio remata cunhas posdatas nas que se dá conta dos atentados cometidos polos distintos grupos xihadistas entre 2014, ano no que foron escritas as notas, e xuño de 2017, cando viron a luz (non tivo tempo a incluír o recen sucedido en Barcelona e Cambrils). A complexidade dos problemas que xera o Islam, tanto nos países musulmáns como en Europa, non van ser doados de arranxar, como tampouco o será combater o perigo que supoñen os terroristas islamitas. O que non podemos é caer nun «buenismo» ignorante. Como di Lamas, «o vitimismo e a islamofobia da que se queixan moitos musulmáns que viven en Europa cando alguén critica algún dos seus costumes ou mesmo esixencias, ten pouco fundamento». A democracia, as liberdades e a tolerancia que conquistamos e das que gozamos nas nosas sociedades son o maior e principal inimigo para algúns musulmáns. Hai unha anécdota moi significativa que conta Lamas. A resposta que dá un médico musulmán hindú durante unha entrevista na televisión, á pregunta de por que se hai mesquitas en Londres ou Roma, non pode haber igrexas cristiáns en Arabia Saudí: «Ninguén contrataría como mestre a un profesor que afirmara que dous máis dous son cinco; só hai unha relixión verdadeira, (dous máis dous son catro), que é o islam e, polo tanto, non ten ningún sentido permitir predicar unha mentira. Se os occidentais deixan erguer mesquitas no seu chan é porque non están seguros da verdade da súa relixión; nós, si».
Alfonso Mato