A illa de Tristán da Cunha, descuberta en 1506 polo mariño portugués a quen lle debe o seu nome, ergue o seu feitío volcánico no medio do Atlántico sur a máis de 3.300 quilómetros da América do sur e 2.800 de Sudáfrica. É o lugar habitado que está máis lonxe de calquera outro lugar habitado que, no seu caso, é a illa Santa Helena, a 2.000 quilómetros ao norte, descuberta en 1502 polo mariño galego de Maceda ao servizo do rei de Portugal, Xoán de Novoa. Este insólito mariño, que ten unha rúa en Ourense, foi tamén o descubridor da illa de Ascensión en 1501, situada como as outras dúas no medio do Atlántico ao norte de Santa Helena. As tres illas forman hoxe parte das posesións ultramarinas do Reino Unido. Novoa, esqueceu, non quixo ou non puido, bautizar algunha destas illas co seu nome pero si o fixo coa que hoxe leva o seu nome no estreito entre Mozambique e Madagascar. É unha illa duns seis quilómetros de longo e pouco máis dun quilómetro de ancho que ten unha pequena pista de aterraxe que empregan os turistas e os naturalistas xa que a illa é hoxe unha reserva natural propiedade de Francia. É moi probable que A galega, unha illa do Índico de 12 quilómetros de longo e 300 habitantes que hoxe depende das Illas Mauricio, fose tamén descuberta e bautizada por este mariño de Ourense[1].
A illa de Xoán de Novoa
Ningunha das tres illas atlánticas ten moitos habitantes. A máis poboada, Santa Helena, ten pouco máis de 4.000 e sona merecida que lle debe a Napoleón que alí morreu exiliado e temido polas potencias europeas gañadoras que o querían manter tan illado e lonxe como fose posible. As illas estiveron sempre presentes na vida de Bonaparte. No filme Napoleón, de Sacha Guitry, Talleyrand, que interpreta o mesmo Guitry di:
Existiu hai moito tempo un ser fabuloso con aspecto de home que naceu nunha illa (Córcega), soñou toda a súa vida en conquistar unha illa (Inglaterra) , retirouse a unha illa (Elba) e contra a súa vontade, faleceu nunha illa (Santa Helena)…
Era o mesmo Talleyrand quen advertía a Napoleón que non o traizoaría sen avisalo o día anterior. Simon Leys escribiu unha novela curiosa na que Napoleón foxe da illa deixando no seu lugar un militar fiel que é o seu dobre exacto. Despois dalgúns atrancos Napoleón pode chegar a Francia baixo un nome falso para intentar sublevar de novo ao exército pero chegan nese momento novas da illa informando da morte de Napoleón (do seu dobre). Napoleón vive dende entón ata a súa morte baixo o nome falso
Na illa de Ascensión, que ten no seu territorio unha base americana, viven uns 800 habitantes e na de Tristán da Cunha, na mesma latitude de Bos Aires, menos de 300, todos eles emparentados entre si o que fai da illa un lugar moi axeitado para estudar doenzas xenéticas. Malia o seu afastamento do mundo ou se cadra por iso, Poe, Verne e Salgari levaron alí algún dos seus relatos.
Dende hai pouco, teñen internet, teléfono, telemedicina e televisión o que mellorou moito a comunicación co resto do mundo. De cando en vez reciben as visitas de algúns médicos e dentistas que atenden a saúde dos habitantes en visitas longas. Pola súa pequena extensión e os seus cantís de 600 metros, como os de San Andrés de Teixido, non hai posibilidade de chegar a illa por avión e os barcos teñen tamén os seus problemas. Con todo, o xeito de vida debe ter algo especial pois no ano 1961 todos os habitantes foron levados a Gran Bretaña cando entrou en erupción o volcán da illa e permaneceron alí máis dun ano. Cando o volcán deixou de botar lume e lava, só 15 dos evacuados quedaron en Gran Bretaña; os demais volveron á illa.
Na II Guerra Mundial o goberno británico, escribe Simón Winchester, tomou unha decisión, acaída se cadra, coa sona de excéntricos que daquela tiñan os británicos. Reclasificou estas illas afastadas como “buques” da súa maxestade (HMS: Her majestic ship),e mandou militares para que se fixeran cargo deses “buques” e patrullaran as costas, (hai que supoñer que dende o posto de mando dos cantís), na procura de posibles submarinos alemáns que navegaran polo Atlántico Sur. A vida endogámica dos poucos habitantes da illa, cos seus nove apelidos, non estaba afeita á presenza de alleos como non o estaba hai anos a illa de Ons onde convivían catro apelidos. O tenente ao mando enleouse, non se sabe ata que punto, cunha moza da illa. Cando volveu a Inglaterra oito meses despois da súa chegada, publicou un libro onde falaba con tenrura dese encontro. A moza casou despois cun home da illa pero o que no libro se contaba chegou ao cabo á illa onde o costume, ou mellor, o código de supervivencia nun medio tan pechado e con tan poucos habitantes, prohibía calquera faladela por banal que fose que tivese que ver cos seus veciños. Cando Simón Winchester chegou á illa moitos anos despois, na viaxe que estaba a facer por todas as illas afastadas británicas, foi advertido de que non trouxera nada e non levara nada e ese nada, referíase a faladelas de calquera tipo que máis tarde ou máis cedo, os nativos sabían que chegarían onda eles facendo moi difícil a convivencia. Winchester, non fixo caso. Pensou, de xeito inocente, que escribir no seu libro sobre a historia dese tenente e desa moza nos tempos da II Guerra Mundial, era cousa que non tiña porque molestar a ninguén sabendo ademais, que os protagonistas morreran había anos e que o contado non chegaría a un lugar tan afastado así que, contou a historia e a historia, como afirmaba o agoiro do nativos, chegou ao cabo á illa e tivo consecuencias para Winchester que nunca máis puido volver poñer o pé alí nas súas viaxes posteriores por prohibición do Consello local que o “sentenciou” con esa prohibición por non respectar a advertencia que lle fixeran[2].
Os da illa tiñan razón. Tristán da Cunha, debe ser un dos lugares do mundo onde as relacións persoais son transparentes ou case transparentes, unha especie de Gran Irmán onde as cámaras son os ollos dos demais veciños e onde unha “nominación” é unha sentencia de morte, social sen dúbida, e pode que física. Aínda que tentador para calquera antropólogo, non creo que os habitantes consentiran que un sociólogo ou antropólogo estudara os arranxos que esta pequena illa fixo ao longo dos anos para evitar que rumores, liortas, celos, levaran á comunidade ao seu final. O mesmo estudo, de facelo, racharía esa convivencia que supoño baseada en relacións altamente formalizadas que non deixan moito espazo para a espontaneidade. Unha sociedade opacamente transparente. Moito humor non deben ter, supoño.
Postdata: Segundo conta La Voz de Galicia o 25 de xullo de 1999, o mariñeiro de Marín (unha redundancia), Cándido Juncal, xefe de máquinas a bordo dun conxelador que faenaba nas Malvinas tivo un “aquel” melancólico e amorriñado espertado polo Día de Galicia e botou ao mar unha mensaxe nunha botella confiando en que ventos e correntes a levaran ata os peiraos de Marín. A botella non chegou a Marín. Foi dar oito anos despois ás costas de Tristán Da Cunha onde a atopou o alcalde cando paseaba pola praia. Coa axuda de Internet, os Tristánicos puideron atopar ao remitente que desta volta estaba faenando un pouco máis preto da illa, en Namibia. Tristán era un cabaleiro artúrico que navegou polo mar céltico de Irlanda, Cornualles e e Bretaña con Isolda así que, a carta, dalgún xeito, chegou, por británicas, a terras célticas achegadas.
[1] Unha visita a Google Maps é moi rcomendable.
[2]Take Nothing, Leave Nothing: by Simon Winchester. Travel. Summer.2009. Lapham´sQuaterly